Vullnet Mato - shkrimtar

PENAT E FSHATIT TË MENÇUR

Duke bërë analogji me këngën popullore: "Këndojnë gjashtë bilbilë, tre të kuq e tre jeshilë ... ", për Fterrën mund të thuhet se asaj i këndojnë "Dyzet bilbilë dhe të gjithë janë jeshilë. " Në kuptimin e bilbilave të dëgjuar, që u është hapur drita jeshile për të kënduar në të gjitha fushat dhe malet e shtypit kombëtar.

Kënga popullore e ka fjalën për gjashtë bandillë që i këndojnë një vajze të bukur. Teksa ne e kemi fjalën këtu për dyzet bandillë të mirëfilltë të penës, që i këndojnë me shumë dashuri Fterrës së bukur dhe gjithë Shqipërisë:

Këndojnë dyzet bilbilë

Dhe të gjithë janë jeshilë

Dhe të gjithë ia thonë pa prerë

Si violinat nëpër erë,

Cili të pëlqen, moj Fterrë? ...

- Ai që këndon më mirë

për mua dhe Shqipërinë,

Ai bilbil, që kur ia merr  

pikon mjaltë dhe sheqer

e i bëjnë iso shumë të tjerë.                           

Dhe këngën e “bilbilave” të tillë të penës si, Bardhyl Xhama, Vullnet Mato,  Sulejman Mato, Guro Zeneli, Liri Lubonja, Agim Mato, Shehri Mita, Jakup Mato, Ilir Bezhani, Xhemal Mato, Nafiz Bezhani, Servet Dauti, Maksut Çallo, Violeta Mita, Meliha Shkurti,Valbona Bezhani, Edlira Malo e shumë të tjerë, njerëzit e kanë dëgjuar deri jashtë kufijve të vendit dhe janë bërë "bandillë" të zgjedhur për shumë lexues.  

Mirëpo, natyrshëm lind pyetja: Pse kaq shumë mendimtarë, shkrimtarë e intelektualë nga ky fshat fare i vogël? Dhe përgjigjen, së pari, e jep vetë trualli shkëmbor i Fterrës me tokën e pakët për t'i ushqyer njerëzit. Pra, kuptohet, kur stomaku nuk mbushet mirë me bukë, ai ka lugën e vet - trurin, të cilin e çon në kërkim të gjithanshëm për të gjetur ushqim. Dhe kërkimi ka filluar qysh herët, kur luga e trurit iu drejtua diturive fetare, si i vetmi burim për të siguruar ushqimin e njerëzve të zgjuar. Pikërisht në kohën kur me dhjetëra djem të Fterrës “sulmuan” Perandorinë Osmane, shkuan deri në Mekë për haxhillëk dhe u kthyen hoxhallarë të studiuar e të kërkuar në të gjitha xhamitë e Jugut. Pastaj të diturit e Fterrës hapën shkollat fetare të kohës dhe më pas çelën shkollat e para shqipe, si mësues të mirë e të dëgjuar, që kishin mbaruar Normalen e Elbasanit.

Kësisoj, dituria, e prirë nga mençuria e trashëguar në breza, bëri që Fterra e vogël të bëhet me një emër të madh e të nderuar në të gjithë vendin. Aq sa shpesh ta quajnë "Fshati i mençur". Dhe nuk janë pak të mençurit e Fterrës, por disa qindra intelektualë të përhapur në të gjithë vendin e në të gjitha nivelet e punëve shoqërore. Dy akademikë të ulur në kolltukët e lartë të Akademisë së Shkencave, dy aktorë dhe njëherësh komediografë të inkuadruar në skenën e Teatrit Kombëtar, disa emra të nderuar që kanë marrë parashtesën Profesor-Doktor, shumë bluza të bardha mjekësore në klinikat kryesore të kryeqytetit, disa spaleta ushtarakësh të lartë, disa diploma inxhinierësh të të gjitha fushave, juristë, arsimtarë, ekonomistë, gazetarë, kritikë, elektronistë dhe shumë debutues të tjerë në të gjitha sferat e veprimtarisë njerëzore. Ata e kanë bërë Fterrën jo vetëm të dëgjuar anekënd kufijve të vendit e më gjerë, por edhe me dy gazeta e me shumë faqe individuale në internet, që klikohen nga mërgimtarët në të gjithë botën.

Por kësaj here ne do të ndalemi kryesisht te penat majëmprehta të letrave. Prej tyre kanë dalë disa qindra libra, që kanë mbushur bibliotekat dhe shfaqen herë pas herë me tituj të rinj nëpër libraritë e vendit. Koleksionin më të plotë me to e ka krijuar pasionanti i dëgjuar Profit Zani, duke hapur një bibliotekë të pasur me librat e shkrimtarëve dhe poetëve Fteriotë.

Dihet që minjtë e uritur brejnë, veç të tjerave, dhe libra të mbuluar nga pluhuri. Por ma merr mendja se brejtësit e rëndomtë shtëpiakë, nuk besoj të kenë pasur mundësi të kafshojnë librat që shkojnë dorë më dorë, si romani fantastik-shkencor "Ekspedita e kaltër" apo novela “Tërfili me katër fletë” të shkrimtarit për fëmijë B.Xhama, tetë libra të të cilit janë nderuar me çmime. Apo romanet e autorit të këtij shkrimi, V.Mato: "Damkosja e engjëjve", "Vajza e kyçur" dhe së fundi “Marrëzia e madhe”, librin me poezi të S.Matos "Nën diellin e Jugut"dhe atë me tregime "Banorët e Vilës" etj. Librat e N.Bezhanit "I mallkuari i Noes" dhe tre vëllimet "Mëkatarë", komeditë e aktorëve: Sh.Mita "Dy krisma në Paris" dhe "Këshilli i ndrikullave" që janë nderuar me çmime kombëtare, të I.Bezhanit, "Në katin e dytë është parajsa" dhe "Mashtruesit", e cila është përkthyer në frëngjisht dhe është vënë në skenë në Paris bashkë me pjesën" Sa mirë bëri që vdiq". Librat e L. Lubonjës " Për ju vajza", "Larg dhe mes njerëzve", Librat e G.Zenelit "Pa mua rrethi ngec në vend" dhe " Ne të lamë, po ti s'na le" etj. Librat monografi të J.Matos "Risi të letërsisë shqiptare", "Paradokset e satirës dhe humorit", libri me vjersha lirike i S.Dautit "Fterrë zemra ime", librin e M.Çallos “Frymëzime pogradecare" e deri te libri me vjersha “Ëndrrat e fëmijëve”, i botuar kohët e fundit nga vogëlushja e fillores Ersila Çeli.

E shprehur ndryshe, njerëzit e penës quhen edhe "Punëtorë të mendjes". Dhe ky emërtim u shkon tamam, po të kemi parasysh se veprimtaria kryesore e punëtorit është prodhimi. Dhe mendja e kualifikuar, përveç prodhimit me gojë, superprodhimin e saj të cilësisë së lartë e nxjerr me shkrim. Ka shumë njerëz të kësaj ane që superprodhimin mendor e kanë derdhur në libra, të të gjitha fushave të dijes. Ismet Elezi, përveç tridhjetegjashtë artikuj shkencorë, ka botuar dhe  "E drejta zakonore penale e shqiptarëve", për të cilën ka marrë Çmimin e Republikës, ndërsa kohët e fundit botoi edhe "Kanunin e Labërisë", Besim Elezi ka botuar disa artikuj shkencorë, studime në revista shkencore e disa tekste mësimore. Muzafer Korkuti ka botuar disa revista shkencore, brenda dhe jashtë vendit, dhe tekste shkollore e universitare për arkeologjinë e hisorinë e Shqipërisë,  librat "Arti shkëmbor në Shqipëri", "Neoliticthum und chalkolithichum in Albanien" botuar në Gjermani etj.

Xhemal Mato, përveç 74 dokumentarëve për natyrën, mjedisin, turizmin dhe traditat kulturore të shqiptarëve, ka botuar edhe dy libra shkencorë: "Gjithësia rreth nesh" dhe "Shkenca dhe enigmat." Kudret Mita, si pedagog dhe si punonjës pranë Misionit të Shqipërisë në NATO, ka bërë fjalorë enciklopedikë ushtarakë. Edip Bezhani ka botuar monografinë "Morfometria dhe funksioni i veshkës" dhe shumë publikime në revista kombëtare e ndërkombëtare. Libra shkencorë universitarë apo shkollorë në fusha të ndryshme)kanë botuar edhe Sezai Braho, Zaçe Malo, Vehap Bezhani, Hamza Memi, Ilmi Mita, Eva Brinja etj. Zeko Braho ka botuar disa studime si dhe librin "Vlora në rrjedhën e historisë".  Mukades Mançe (Ruka) ka hartuar

tekste mësimore dhe ka botuar fjalorin "Rusisht - Shqip". Hamlet Bezhani është bashkautor një vepre madhore,  i fjalorit "Gjermanisht Shqip" në dy vëllime me 82.000 fjalë botuar në Gjermani. Lek Xhama ka hartuar librin universitar "Terminologjia mjekësore latine" etj. Halit Zhupa e Pasho Zhupa kanë botuar disa libra në fushën ushtarake. Hulusi Hizmo ka bërë disa botime në fushën e kulturës .

 Disa pena të tjera të Fterrës i kanë shprehur ndjenjat, mendimet e vlerësimet e tyre kryesisht për vendlindjen dhe njerëzit e saj të shquar. Kështu, Dilavet Shkurti ka botuar librin “Fterra kasabaja labe”, Naxhi Zhupa ka shkruar dy libra për Fterrën, për lashtësinë e saj dhe për Luftën Nacionalçlirimtare, Bajram Sadikaj ka botuar librin “Zambakët e kuq të Fterrës”, kushtuar dëshmorëve.  Kohët e fundit u publikua libri me kujtime e krijime i Tahsin Elezit “Fterra plakë o zemra ime” etj. 

Pa i numëruar të gjithë në pak fraza që mundëson ky shkrim, janë shumë emra dhe shumë tituj të tjerë, që gurgullojnë pareshtur nga burimi letrar i Fterrës me ujë shpërthyes tejet të bollshëm.

Dhe së fundi, për t’u ndarë me lexuesin e këtij shkrimi në mënyrë sa më gazmore, dëshiroj të bëj një paralelizëm figurativ. Sikur të kishte mundësi, që tirazhet e plota të të gjithë librave të shkruara nga penat fteriote të ktheheshin në tulla të ndritshme dhe me to të ngrihej një ndërtesë, ndoshta do të dilte një vilë aq e bukur, sa do ta kishin zili arkitektët e letrave të shkruara të shqipes.